Hildegard von Bingen (1098–1179)
Singing Hildegard
autor: Elena Modena
O vos imitatores | Hildegard von Bingen
O frondens | Hildegard von Bingen
Muzyka Hildegardy to nie jest zwykła muzyka. Jej repertuar sakralny to miejsce, gdzie spotyka się kultura, teologia, poezja i ciąg niebiańskich dźwięków i słów zapisanych za pomocą neumów, dzięki czemu nawet dziś możemy ich słuchać i je śpiewać.
W zamyśle Hildegardy muzyka jest w centrum, tak jak światło, które prowadzi kobiety i mężczyzn z powrotem do pierwotnej harmonii.
Oczywiście muzyka jest częścią reguły klasztoru Benedyktynek, ora et labora, która przyświecała jej edukacji. Jako mała dziewczynka Hildegarda została wysłana do klasztoru w Disibodenberg (około roku 1105/6), której matką duchową była Jutta von Sopnheim.
Ta reguła łączy potrzeby codziennego życia – utrzymywanie i organizacja przestrzeni życiowej i funkcji w zakonie, uprawa roślin, gotowanie, zarządzanie domem dla gości, pomoc chorym – z potrzebami duchowymi i praktykami religijnymi – studiowaniem świętych ksiąg, medytacją modlitwą, śpiewem, aktywnościami artystycznymi takimi jak ars illuminandi i malowanie oraz kopiowaniem dawnych tekstów w scriptorium.
Chociaż sama siebie określa jako paupercula femina (Ep. 149R) czyli biedna kobieta, Hildegarda była bardzo wykształcona, posiadała szeroką wiedzę na temat teologii platońskiej i chrześcijańskiej, w tym dzieł napisanych przez Hugona od Św. Wiktora oraz promowała wykształcenie i świadomość wśród swoich mniszek, które zazwyczaj pochodziły z rodzin szlacheckich. Mogła realizować swój cel, a raczej projekt na całe życie zwłaszcza wtedy, gdy w 1147 ufundowała klasztor Rupertsberg w Bingen am Rhein u ujścia Renu. Hildegarda z kilkoma mniszkami zamieszkała tam w 1150 roku tworząc autonomiczną społeczność kobiet. W tym miejscu była nie tylko przeoryszą, ale wspierana przez Bernarda z Clairvaux i papieża Eugeniusza III mogła w pełni poświęcić się służbie Bogu jako wizjonerka i wieszczka dyktując opisy tego, co ujrzała i usłyszała zainspirowana żyjącym światłem. Wszystkie jej teksty zostały napisane po łacinie, czyli w języku kościoła, a dwa z trzech tekstów teologicznych zostały zilustrowane: Scivias (1141-1151, miniatury stworzone w scriptorium w Rupertsberg) i Liber divinorum operum (1163-1173, zilustrowany około 40 lat po jej śmierci). Dzieła te znajdują się w Codex Latinum 1942 w bibliotece w Lucca.
Jej muzyczny repertuar obejmuje około 70 carmina i jeden dramat liturgiczny, Ordo Virtutum. Zostały one zostały zapisane gotyckimi neumami na tetragramie i zebrane w jedno dzieło zatytułowane Symphonia harmoniae celestium revelatiomun, obecnie dostępne w Wielkim Kodeksie z Rupertsbergu: Wiesbaden Handschrift numer 2 i Codex Dendermonde: Sint-Pieters-en Paulusabdij – ms. 9. Utwory były komponowane od roku 1141, co wiemy dzięki ostatniej wizji opisanej w Scivias – dziele, które zawiera również niektóre teksty z Symphonii i fragmenty z Ordo virtutum (bez muzyki).
Ponieważ wizjom Hildegardy towarzyszyła muzyka i dźwięki, jest możliwe, że dyktowała ona swoje utwory muzyczne i teksty na temat teologii, nauki i medycyny, które tworzyła przez całe życie.
Muzyka i teksty do utworów sakralnych Hildegardy odzwierciedlają głębię jej istnienia, postrzegania i myślenia. Utwory brzmią jak poetycka teologia, przez co są całkowicie oryginalne, ale nigdy nie wchodzą w konflikt z doktryną kościoła.
Jej przesłanie, choć tak bardzo oddalone w czasie, jest wciąż aktualne, zwłaszcza dla osób wrażliwych na kwestie boskości człowieka, czystości i pierwotnej mocy, mikro i makro kosmosu oraz dla tych, którzy poszukują świętości, piękna i harmonii jako prawdziwego pokarmu (pabulum) dla duszy, umysłu i ciała.
Aktualność przesłania Hildegardy potwierdza uznanie jej za Doktora Kościoła w dniu 7 października 2012 roku.
Obecna pandemia również przyczyniła się do ponownego zainteresowania działalnością Hildegardy ze względu na jej głęboką troskę o naturę i związek między człowiekiem a przyrodą, który był naruszony już w czasach, w których o tym pisała: na przykład w Liber vitae meritorum (1158-1163) żywioły skarżą się na to, w jaki sposób są traktowane przez ludzkość. Jej ulubionym tematem jest jednak muzyka. Bez muzyki i muzycznej harmonii między różnymi aspektami naszej istoty ludzkość staje się przygnębiona, zdegradowana, zubożona. W Rupertsberger muzyka była tak ważna, że Hildegarda skomponowała swoje własne utwory zebrane w Symphonia harmoniae. Była to niebiańska muzyka dla przeoryszy i jej mniszek, muzyka tworzona po to, aby zjednoczyć społeczność w klasztorze, ale również muzyka dla jej duszy i serca, jak zostało to udokumentowane w Aktach procesu kanonizacyjnego: inspirowana przez Ducha Świętego Hildegarda z rozjaśnioną twarzą śpiewała pieśni maryjne O virgo ac diadema chodząc po klasztorze (Akta procesu kanonizacyjnego, XII wiek).
Carmina Hildegardy to poezja, która streszcza tematy teologiczne – te same co w Scivias, Liber vitae meritorum, Liber divinorum operum – i łączy je z losem ludzkości. Jest to wezwanie dla wszystkich, aby dbali o duszę i ciało w zgodzie z naturą, do której należymy i boskim zamierzeniem. Przykładem tego unikalnego stylu poetyckiego jest pieśń, w której czystość i siła dziewictwa Maryi zostaje porównana do piękna natury, bujnej roślinności, boskich pieśni ptaków i wypuszczania pąków przez kwiaty i rośliny. Jej pieśni często nawiązują do Maryi oraz do lokalnych świętych. Tak naprawdę w tych samych latach Święty Bernard z Clairvaux napisał pochwałę (Laudes) Błogosławionej Maryi uznając jej główną rolę w zbawieniu ludzkości, co było wcześniej nieznane w tekstach sakralnych.
Singing Hildegard to projekt, który powstał podczas pierwszej fali pandemii i został zrealizowany pod koniec 2020 roku dzięki zbiórce pieniędzy w internecie. Skąd wziął się pomysł takiego projektu w zeszłym roku? Hildegarda z Bingen jest pierwszą osobą w erze chrześcijańskiej, która głosi ogromną rolę muzyki dla całego życia człowieka. Życiu bez muzyki brakuje całości, ponieważ ludzka psychika i ciało przypomina zespół muzyczny, wibrujący zbiór tonów, dźwięków i melodii, które zestrajają ze sobą umysł i serce. Cisza, tak charakterystyczna dla klasztornego życia, jest systematycznie przerywana „mruczanym” czytaniem (ruminatio polega na czytaniu cichym głosem do siebie) i śpiewaniem – cisza przygotowuje je tworząc przestrzeń, którego potrzebuje słuchanie.
Cisza klasztorna to podstawowy warunek, aby dusza zaczęła poszukiwania spokoju w sobie samej. Niestety cisza, której doświadczyliśmy w roku 2020 była często pusta, narzucona i odarta z muzyki. Brakowało nam muzyki w kościołach, w teatrach, w szkołach i na uczelniach. Wszyscy cierpieliśmy tak samo, jak Hildegarda, kiedy w 1178 Diecezja w Mainz zakazała jej społeczności śpiewania po wysunięciu oskarżenia o pochowanie heretyka na terenie klasztoru. Hildegarda napisała do prałata z Mainz, że nakazanie ciszy i zakaz śpiewania podczas Liturgii Godzin i mszy jest podobne do paktu z diabłem, który nie śpiewa ani nie mówi sensownie z powodu swojego upadku i utraty stanu anielskiego. Dlatego śpiew jest główną metodą na zachowanie zdrowia i zbawienie duszy i ciała w życiu na Ziemi i w niebie oraz wstępem do życia, jakie wiodą aniołowie.
Przesłanie Hildegardy zgadza się z opinią neurobiologów w XX wieku: społeczeństwo bez muzyki nie umiera, ale staje się chorowite, traci siłę i poddaje się depresji. Dlatego projekt Singing Hildegard inspirował nas i pozwolił nam przetrwać długie, trudne miesiące, ponieważ wierzyliśmy, że jej muzyka i poezja sakralna może być korzystna również dla innych. Chociaż jej teksty mówią o wierze chrześcijańskiej (Maria, święci, Bóg, Święta Trójca…) styl Hildegardy przemawia do wielu ludzi, ponieważ pokazuje jej osobowość, zadumę nad tym, co boskie i nad pięknem natury – z tego powodu brzmią one bardzo współcześnie. Oto przykład z modlitwy O vos imitatores, która jest ostatnim utworem na płycie:
O vos imitatores excelsae personae in pretiosissima et gloriosissima significatione. O quam magnus est vester ornatus, ubi homo procedit solvens et stringens in Deo pigros et peregrinos, etiam ornans candidos et nigros, et magna onera remittens.
O Wy! Którzy jesteście obrazem Najwyższego w najwspanialszej i najchwalebniejszej formie, jak wielka jest wasza godność! W niej przychodzi Człowiek (Chrystus), który uwalnia leniwych i tych, co zboczyli z drogi i łączy ich z Bogiem, ubiera w piękno tych, którzy stoją w świetle i tych, którzy stoją w cieniu i uwalnia wszystkich od brzemion.
W kolejnym wersie Hildegarda ujawnia, że pisze i śpiewa o spowiednikach – kobietach i mężczyznach o wielkiej wierze, świadkach Boga, którzy są jednością, pięknem, absolutnym światłem bez przelewania krwi, jak robią to męczennicy.
V. Nam et angelici ordinis officia habetis, et fortissima fundamenta praescitis, ubicunque costituenda sunt, unde magnus est vester honor.
Wykonujecie swoje zadania między aniołami i wiecie zawczasu, gdzie należy położyć solidne fundamenty. Dlatego wielka jest wasza chwała.
Chwalebna i wspaniała forma, godność i honor – są to słowa o dużym znaczeniu, które uwznioślają ludzkie myślenie i uczucia wśród tych, którzy żyją szukając i praktykując dobro i piękno. Dla Hildegardy było to działanie wychwalające życie.
Obraz świętości, który otrzymujemy dziś od Hildegardy, czyli wspaniałe przykłady (święci, męczennicy, ojcowie kościoła), głębia tekstu, opisy piękna i ogromna wartość repertuaru muzycznego powinny być wzorem, jak można żyć pełnią życia, niezależnie od osobistych wyborów i wiary.
Elena Modena
1 marca 2021
Singing Hildegard zbiórka w internecie
Zespół InUnum Elena Modena, Ilario Gregoletto
Muzyka Hildegardy von Bingen (1098-1179), która była muzykiem, terapeutą, naukowcem i teologiem.
Wsparcie tego projektu nie jest tylko pięknym gestem czy hołdem dla kobiety, która pisała niezwykłą muzykę. Wsparcie tego projektu oznacza spojrzenie na dziś i na najbliższą przyszłość i zachowanie chęci życia, tego ogromnego pragnienia, aby odrodzić się jako kobiety i mężczyźni, którzy potrafią aktywnie słuchać, obserwować i otworzyć swoje umysły.
Z całego serca dziękujemy tym, którzy wierzyli w ten projekt tak samo, jak my.
Dotacje są przekazywane do Centro Studi Claviere (Vittorio Veneto, I-Treviso), który zajmuje się badaniem głosu, muzyki dawnej i sakralnej oraz konserwacją dawnych instrumentów muzycznych.
Zespół InUnum
Elena Modena śpiew, harfa gotycka, lira, fidel tenorowy
Ilario Gregoletto średniowieczne flety proste, podwójny flet prosty, fidel łaciński, organistrum
Elena Modena ukończyła wydział literatury na Uniwersytecie w Padwie, następnie skończyła studia w katedrze pianina, klawesynu, kompozycji i chorału gregoriańskiego.
W 2001 roku otrzymała uprawnienia nauczyciela metody funkcjonalnego szkolenia głosu opracowanej przez Giselę Rohmert (Instytut Stosowanej Fizjologii Głosu w Lichtenberg, D–Darmstadt). Przez ponad dwadzieścia pięć lat zajmowała się muzyką dawną – zaczynała od muzyki epoki baroku na klawesynie i klasycyzmu na fortepianie, a następnie odkryła repertuar wokalny i instrumentalny epoki renesansu i średniowiecza.
Koncertowała we Włoszech, Szwajcarii, Niemczech, Polsce i Słowenii. Jest dyrektorem artystycznym Centro Studi Claviere, Vittorio Veneto (I – Treviso), centrum kulturalnego powstałym w 2003 roku, które zajmuje się badaniem głosu, kolekcjonowaniem starych instrumentów i studiowaniem muzyki dawnej.
Od 2003 roku uczy analizy muzycznej, historii instrumentów muzycznych i instrumentologii na uniwersytecie Ca’ Foscari w Wenecji. Publikuje artykuły na temat analizy muzycznej we włoskich czasopismach. Przetłumaczyła na język włoski książkę „Counterpoint in Composition” autorstwa F. Sazlera i C. Schachtera (Contrappunto e composizione, Turyn, EDT, 1991).
Niektóre jej publikacje to: L’altrOrfeo. Considerazioni analitiche sulla vocalità (Rzym, Aracne, 2009); Strumenti musicali antichi a raccolta (Rzym, Aracne, 2010); Mistica, Musica e Medicina. Ildegarda fra il suo e il nostro tempo (była redaktorem, książka wydana z płytą CD Divina laudatio), Treviso, Stamperia della Provincia, 2013 (notatki z konferencji na temat Świętej Hidegardy z Bingen, która odbyła się w Vittorio Veneto we Włoszech w dniach 22–23 września 2012); Il Tempo e il Sacro (była redaktorem), Treviso, Stamperia della Provincia, 2014 (notatki z konferencji, która odbyła się w Vittorio Veneto we Włoszech w dniach 5–6 października 2013); La Parola alle Virtù: per riedificare un nuovo mondo (była redaktorem), Treviso, Stamperia della Provincia, 2015 (notatki z konferencji, która odbyła się w Vittorio Veneto we Włoszech w dniach 20–21 września 2014); Sulle vie della Sapienza. Dialoghi oggi (była redaktorem), Treviso, Stamperia della Provincia, 2016 (notatki z konferencji, która odbyła się w Vittorio Veneto we Włoszech w dniach 26–27 września 2015); Anima symphonizans. La musica come terapia nella visione di Santa Ildegarda, «Vita Nostra», 1, 2015–1, 2016. Nagrała płyty na klawesynie z innymi instrumentami, na fortepianie solo na cztery ręce dla wytwórni RivoAlto. Jako śpiewaczka nagrała średniowieczne pieśni sakralne z zespołem InUnum (Hildegard von Bingen, Divina dulcedo et laudatio, CSC003, 2013) i pieśni renesansowe z I Cantori di San Marco (C. Monteverdi, A. Gabrieli, Madrigali accomodati, Tactus 530002, 2012; A. Gabrieli, Missa Vexilla Regis, Mottetti a 6 e 7 voci, Tactus 530701, 2015).
Ilario Gregoletto ukończył studia w katedrze pianina i klawesynu. Studiował również grę na organach i wczesnych instrumentach dętych drewnianych w Konserwatorium Benedetto Marcello w Wenecji. Od ponad trzydziestu lat zajmuje się muzyką dawną. Rozpoczął od muzyki późnego średniowiecza, ale na fortepianie i klawesynie gra również muzykę późniejszych epok, aż do klasycyzmu. Profesor Gregoletto zagrał ponad tysiąc koncertów we Włoszech, Hiszpanii, Francji, Szwajcarii, Austrii, Czechosłowacji, Słowenii, Polsce, Grecji, Niemczech, Holandii i Belgii.
Od ponad dwudziestu lat jest profesorem klawesynu w konserwatoriach we Włoszech, np. od 1991 roku w Konserwatorium w Udine. Od 2004 roku jest również nauczycielem w Konserwatorium Buzzolla w Adria (Historia ozdobników), a od 2005 roku na Universytecie Ca’Foscari (Wydział TARS) w Wenecji (Historia instrumentów muzycznych).
Nagrał płyty na klawesynie solo, klawesynie z innymi instrumentami, na fortepianie solo, w duecie i w zespole dla takich wytwórni jak RivoAlto, Tactus i Brilliant. Interesuje się konserwacją instrumentów dawnych i razem z E. Modeną posiada ogromną kolekcję kopii instrumentów dętych drewnianych i smyczkowych z epok od średniowiecza do baroku oraz kopie klawesynów i oryginały fortepianów z drugiej połowy XVIII wieku do późnego XIX wieku. Ilario Gregoletto opublikował ważny artykuł w magazynie Recercare na temat oryginalnego osiemnastowiecznego fortepianu weneckiego należącego do Luigi Hoffera. Jest to jeden z dwóch ocalałych odrestaurowanych instrumentów tego typu, na których można grać. Gregoletto jest właścicielem jednego z nich, drugi należy do Gioacchino Rossini.