Cieszyńskie Studia Muzealne 7 (2020) Těšínský muzejní sborník
Zofia Jagosz-Zarzycka, Aleksandra Gruda, Marta Pakowska, Jan Paweł Borowski (Cieszyn – Warszawa – Wrocław)
Siedemnastowieczny flet z ciosu mamuciego znaleziony w kamienicy Rynek 19 w Cieszynie
Każdego roku na cieszyńskim Starym Mieście prowadzone są badania i nadzory archeologiczne, towarzyszące przeróżnym inwestycjom – remontom dróg, kamienic, budowom podziemnych sieci przesyłowych itd. Wynikają one z wpisu miasta do rejestru zabytków jako stanowisko archeologiczne oraz historycznego układu urbanistycznego o metryce średniowiecznej. W trakcie badań archeologicznych znajdowane są zabytki nieruchome w postaci kamiennych fundamentów, zdarzają się cembrowane deskami piwniczki lub kloaki oraz drewniane rury wodociągowe. Najczęstszym znaleziskiem są jednak zabytki ruchome, a wśród nich fragmenty naczyń ceramicznych z okresu średniowiecza i nowożytności. Artefakty kościane, w dodatku o znacznej wartości historycznej i artystycznej, wydobywane są w Cieszynie bardzo rzadko. W zbiorach Muzeum Śląska Cieszyńskiego zdeponowane są dwa takie zabytki. Pierwszy z nich to średniowieczna rękojeść sztućca przedstawiająca sokolnika, odkryta w trakcie prac ziemnych na ul. Fredry w 2000 r. Drugi to flet niewielkich rozmiarów, znaleziony w 2012 roku podczas remontu kamienicy Rynek 19, zwanej „Kamienicą Konczakowskich”1. Flet stał się przedmiotem badań interdyscyplinarnych, w które zaangażowani byli przedstawiciele archeologii, muzykologii i historii, badający genezę zabytku w wielu aspektach. Wykonano również jego skaning laserowy i wydruk kopii służących demonstracji. Niniejszy artykuł przedstawia stan badań nad fletem cieszyńskim i dotychczasowe ustalenia.
Okoliczności odkrycia
Omawiany flet kościany został znaleziony w części fundamentowej kamienicy Rynek 19. Budynek ten składa się z dwóch, historycznych domów przyrynkowych: „a” – narożnego przy ul. Szersznika oraz „b” – środkowego [il. 1].
1 Nadzór archeologiczny nad pracami ziemnymi prowadziła Zofia Jagosz-Zarzycka. Dokumentacja z badań Sprawozdanie końcowe z badań wyprzedzających budowę separatora tłuszczu oraz nadzoru archeologicznego nad pozostałymi pracami ziemnymi w kamienicy Rynek 19 w Cieszynie (dz. ewid. nr 125/2 i 126/2 obr. 42) dostępna w Archiwum WUOZ Delegatura w Bielsku-Białej.
1. Fragment rzutu parteru kamienicy Rynek 19 (dom „a” i „b”) przed remontem w 2012 r. Kolorem czerwonym oznaczono miejsce wydobycia kościanego fletu
Dom środkowy „b” jest przykładem zachowanego renesansowego domu podcieniowego, dwuosiowego, o trzytraktowej zabudowie rzutu. Z podcienia jedne drzwi prowadziły do obszernej sieni wejściowej, tzw. mazhausu, drugie – do pomieszczenia handlowego. Mazhaus był nie tylko sienią domu, lecz również salą szynkową, gdyż mieszczanie przyrynkowi cieszyli się przywilejem warzenia i sprzedaży piwa czy wina. Mazhaus, zlokalizowany w środkowym trakcie prawej osi budynku, zwężał się następnie w wąski korytarz, zwany przechodem, biegnący w trakcie trzecim, tylnym. Przechód prowadził wprost na podwórze gospodarcze. Sklep łączył się z tzw. izbą wielką, nazywaną również izbą na zadź. To obszerne pomieszczenie w tylnym trakcie domu sąsiadowało z przechodem2. Kamienicę zamieszkiwali mieszczanie jak i rodziny szlacheckie. Fakt ten potwierdzają znalezione w trakcie remontu dwa kamienne nadproża. Pierwszy sygnowany jest datą 1572 i gmerkiem Girzyka (Jerzego) Ondrzejskiego, mieszczanina pochodzącego z Kietrza, drugi – datą 1663 i tarczami herbowymi małżonków Gindrzicha (Henryka) Gureckiego z Kornic i Heleny Bess z Krostiny3. Na przełomie XVIII i XIX wieku mieściły się tu fabryki sukna i słodkich wódek, w 1886 r. kamienicę nabył Józef Konczakowski, handlowiec specjalizujący się w wyrobach metalowych. W roku 1909 przekazał on sklep synowi, Brunowi Konczakowskiemu, kolekcjonerowi broni historycznej.
2 I. Kwaśny, Kamienica Konczakowskich przy Rynku 19 w Cieszynie – historia powstania i przemian budowlanych, in: Dům, palác a zámek v hmotné kultuře Slezska – Dom, pałac i zamek w kulturze materialnej Śląska, red. R. Jež, D. Pindur, CSM/TMS 6, 2018, s. 353–354.
3 Interpretacja Wacława Gojniczka, vide I. Kwaśny, Kamienica Konczakowskich, s. 355–356, 359.
2ab. Korytarz wewnętrzny oraz miejsce pod fundamentem, z którego wyeksplorowano zbiór ceramiki nowożytnej oraz flet z kości. Widok w kierunku zachodnim
Kamienica nr 19 obecnie pozostaje we własności spadkobierców rodziny Konczakowskich. Po remoncie urządzona jest tu restauracja pod nazwą „Kamienica Konczakowskich”.
Nadzorem archeologicznym objęte były prace rewitalizacyjne piwnic oraz parteru. Jednym z założeń remontu było podbicie fundamentów przyziemia ze względu na bardzo słabe właściwości nośne. Uzupełnienia muru fundamentowego wykonywano w tylnej części domu „b”, pozbawionej piwnic. Prace te polegały na demontażu istniejących podłóg, odsłonięciu partii fundamentowych, oczyszczeniu i usunięciu gruzu spod fundamentu oraz wykonaniu podmurówki z bloczka betonowego. W dniach od 23 kwietnia do 11 maja 2012 roku odsłonięto fundamenty korytarza wewnętrznego pomiędzy domem „a” i domem „b” [il. 2a, b] 25 kwietnia spod fundamentu korytarza wyeksplorowano dużą ilość zalanych zaprawą wapienną fragmentów naczyń ceramicznych glazurowanych4, a wśród nich – zachowany w stanie doskonałym – mały flet wykonany z kości [il. 3a, b, c, d]. Po wydobyciu flet został oczyszczony, sfotografowany i zabezpieczony przed wysychaniem. Następnie przesłano go do konserwacji i badań osteologicznych. Konserwację wykonała dr hab. Małgorzata Grupa z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
4 Z wnętrza korytarza pozyskano również 4 fragmenty flaszy szklanej szlifowanej, fragment kafla renesansowego glazurowanego na zielono, 1 fragment talerza glazurowanego od wewnątrz na zielono, 2 muszle ślimaka (winniczka), 3 muszle małży (ostrygi jadalnej) oraz 97 małych fragmentów naczyń ceramicznych: „siwaków”, ceglastych, z glazurą oraz wtórnie przepalonych.
3ad. Flet kościany bezpośrednio po wydobyciu oraz wybrane, wyklejone fragmenty naczyń ceramicznych znalezione wraz z fletem
w Toruniu, analizę osteologiczną – Miriam Nývltová Fišáková, Ph.D. z Instytutu Archeologii Czeskiej Akademii Nauk w Brnie. Ogromnym zaskoczeniem były ustalenia osteologa. Wykazały one, iż flet znaleziony w kamienicy Rynek 19 jest wykonany z ciosu mamuciego.
W sprawozdaniu z badań archeologicznych autorka określiła wstępnie wiek zabytku kościanego na XVII stulecie. Ceramika naczyniowa znaleziona wraz z fletem reprezentuje typowe formy naczyń stołowych i kuchennych nowożytnych, XVII-wiecznych. Zalicza się ona do popularnych znalezisk archeologicznych z rejonu Starego Miasta w Cieszynie5. Bezpośrednio po wydobyciu flet skonsultowano również z muzykologiem Patrykiem Frankowskim z Muzeum Instrumentów Muzycznych Muzeum Narodowego w Poznaniu, który określił go jako wczesnobarokowy, z lat 1620–1640. Zabytki ruchome – ceramika wraz z fletem – zalegały w miejscu niedostępnym, pod fundamentem kamienicy, dlatego też nie mogły należeć do kolekcji Bruna Konczakowskiego, prezentowanej dawniej na piętrze kamienicy.
W roku 2016 flet kościany został zgłoszony do opracowania w ramach grantu Archeologiczne instrumenty muzyczne w polskich zbiorach muzealnych, prowadzonego przez Instytut Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego6.
Analiza muzykologiczna i ikonograficzna zabytku
Oględziny fletu z Cieszyna wskazały na profesjonalny charakter jego wykonania. Wysoka precyzja wycięcia otworów, wykończenia ustnika oraz ozdobnych nacięć sugerują budowniczego o rozległej wiedzy dotyczącej tworzenia fletów podłużnych. Historia profesjonalnego wykonawstwa i budownictwa tego typu instrumentów sięga zaś prawdopodobnie XIV wieku. Flet podłużny stanowił instrument ogromnie popularny, o czym świadczą późniejsze dzieła teoretyków muzyki, ukazujące „rodziny” instrumentów oraz liczna grupa zabytków.
Do XVII w. flet podłużny wykonywano z jednolitego kawałka drewna o bardzo prostym, toczonym profilu. Flet posiadał jeden otwór palcowy usytuowany najwyżej na spodniej powierzchni rury instrumentu i siedem otworów na jego wierzchniej stronie, przy czym najniższy miał w sąsiedztwie swój bliźniaczy odpowiednik. Umożliwiało to zamykanie go palcem lewej lub prawej ręki, otwór nie używany zalepiano woskiem7.
Już na początku XVI w. budowano całe rodziny fletów podłużnych, o czym pisali teoretycy muzyki, jak Sebastian Virdung (traktat Musica getutscht z 1511 r.)8 czy
5 Podobna ceramika została znaleziona w 2014 r. podczas badań archeologicznych na Placu Dominikańskim w Cieszynie wraz z krajcarem Ferdynanda II Habsburga z 1624 r. Sprawozdanie z badań w Archiwum Działu Archeologii MŚC oraz Archiwum WUOZ Delegatura w Bielsku-Białej.
6 Grant Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego / Narodowy Program Rozwoju Humanistyki nr 11H 13 038282, prowadząca: prof. dr hab. Ewa Anna Gruszczyńska-Ziółkowska.
7 C. Sachs, Recorder, in: The history of musical instruments, New York 1940.
8 B. Bullard, Sebastian Virdung, in: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. 3 (p–z), ed. by S. Sadie, Mcmillan Press Limited 1984, dostęp internetowy za pośrednictwem Biblioteki Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.
4. Zespół fletów podłużnych na stronie tytułowej traktatu „Opera intitulata Fontegara” S. Ganassiego z 1535 r.
Sylvestro di Ganassi dal Fontego (Opera intitulata Fontegara w 1535 r.)9. Instrumenty renesansowe ukazane w ich traktatach posiadają rozszerzaną na całej długości rurę zewnętrzną oraz wyraźnie rozszerzoną stopę. W każdym przypadku przedstawione są w zespołach. Jak pokazują badania zachowanych zabytków, mają całkowicie cylindryczny kształt rury wewnętrznej [il. 4]. W przypadku zabytku z Cieszyna rura instrumentu zwęża się od ustnika w stronę stopy. Wyklucza to możliwość jego datowania na wiek XVI.
Michael Praetorius10, teoretyk z XVII w., przedstawia w dziele Theatrum instru mentorum z 1618 r. zestaw fletów podłużnych, obejmujący 21 instrumentów, w siedmiu rozmiarach [il. 5]. Szczególnie interesujący wydaje się być niewielki flet zwany exelleent, który swoim rozmiarem i najniższym dźwiękiem odpowiada niemal idealnie fletowi z Cieszyna (23 cm, najniższy dźwięk skali – g trzykreślne).
Ciekawym przykładem jest także fragment traktatu Onderwyzinge…11, wydanego w 1654 roku w Amsterdamie, autorstwa Gerbranda Quirijnsza van a, flamandzkiego organisty. Traktat ów zawiera kopie ilustracji pochodzących z Der Fluyten Lusthof Jacoba van Eycka z połowy wieku XVII, m. in. ilustrację fletu podłużnego typu
9 H. M. Brown, G. Ongaro, Sylvestro di Ganassi dal Fontego, in: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. 3 (p–z), ed. by S. Sadie, Mcmillan Press Limited 1984, dostęp internetowy za pośrednictwem Biblioteki Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.
10 W. Blakenburg, C. Gottwald, Michael Praetorius, in: The New Grove Dictionary of Music and Musicians, vol. 3 (p–z), ed. by S. Sadie, Mcmillan Press Limited 1984, dostęp internetowy za pośrednictwem Biblioteki Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego.
11 Onderwyzinge Hoemen alle de Toonen in halve Toonen, die meest gebruyckelyck zyn op de Handtfluyt zal konnen t’eenemael zuyver blaezen, en hoe men op yeder ‘t gemackelyckst een trammelant zal konnen maken, heel diensitgh voor de liefhebers [Instrukcja jak nauczyć się podstaw gry na flecie podłużnym oraz wykony wania tryli na każdym z tonów – bardzo przydatna dla miłośników muzyki], Amsterdam, 1654 r.
handfluyt o cylindrycznej budowie, z rozszerzającą się stopą i nacięciem w kształcie pierścienia w okolicy okienka ustnika, łudząco podobny do fletu z Cieszyna.
Choć jak można wnioskować z przedstawionych do tej pory przykładów prac teoretycznych, budowniczy instrumentów wieku XVII nie ustanowili jednolitej tradycji tworzenia fletów podłużnych, zabytek z Cieszyna wydaje się stanowić instrument pochodzący z co najmniej połowy wieku (argumentem jest przedstawienie niewielkiego fletu exelleent w traktacie Praetoriusa z 1618 r. oraz jego możliwości dźwiękowe podobne do typu instrumentu handfluyt z ok. 1650 r.).
„Przejściowość” typu XVII-wiecznych fletów, spotykaną w literaturze badaczy instrumentów, potwierdzają zabytki takie jak dwa flety z zamku Rosenborg w Kopenhadze (o solowych możliwościach dźwiękowych). Instrumenty budowniczych działających w XVII wieku charakteryzują się rozszerzoną górną częścią, ornamentami w postaci pierścieni na stopie instrumentu oraz przy wardze, w górnej części okienka. Wszystkie wymienione cechy elementów budowy fletu podłużnego są analogiczne do elementów budowy fletu z Cieszyna.
Analiza prac z zakresu malarstwa, grafiki, rzeźby oraz sztuki użytkowej, podobnie jak analiza muzycznych traktatów teoretycznych, pozwala na wniosek, iż budowa fletu podłużnego nie była na przestrzeni tego czasu ujednolicona. Na podstawie zbioru ikonografii można jednak wyznaczyć charakterystyczne cechy elementów instrumentów konkretnego etapu rozwoju i, co za tym idzie, w połączeniu z informacjami płynącymi z teorii muzyki, przyporządkować zabytek z Cieszyna do określonej grupy fletów podłużnych. Wśród analizowanych elementów budowy i ich cech znalazły się: kształt rury instrumentu, liczba otworów i ich rozmieszczenie, kształt okienka ustnikowego, obecność i charakter elementów ozdobnych.
Instrumenty renesansowe posiadają rurę instrumentu rozszerzaną na całej długości oraz wyraźnie rozszerzoną stopę. Przykłady nie wyróżniają się pod względem ilości otworów palcowych: jest ich 7, przy czym otwory znajdujące się najbliżej stopy fletu mają swój bliźniaczy odpowiednik po drugiej stronie osi instrumentu. Na podstawie ikonografii trudno niestety wnioskować o otworze spodnim. Pośród kształtów okienek wyróżnić można okienko zadęciowe w kształcie wielkiej litery „D”. Jeśli chodzi o elementy ozdobne – te wyraźniej zaznaczają się w instrumentach zobrazowanych w XVI wieku.
5. Fragment tablicy z traktatu M. Praetoriusa „Syntagma musicum” z 1618 r.
Przykłady pochodzące z XVII wieku są najbardziej zbliżone w swoim wyglądzie do instrumentu ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego – stanowią grupę fletów o rozkloszowanej stopie, czyli tzw. flet wczesnobarokowy, w formie którego widoczne są ornamenty w postaci pierścieni na stopie instrumentu oraz ponad jego wargą, nieco wydłużona szpara zajęciowa oraz falisty profil rury instrumentu, zakończonej rozszerzoną częścią. Do grupy tej należy także tzw. hand fluyt, czyli flet w stylu instrumentu van Eycka, zazwyczaj ukazywany jako flet solowy lub z instrumentami akompaniującymi [il. 6].
Poprzez porównanie z instrumentami przedstawionymi w ikonografii fletu podłużnego oraz informacjami płynącymi z traktatów teoretycznych, zabytek ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego można sklasyfikować jako pochodzący z czasów drugiej połowy XVII wieku. Cechy, takie jak ilość otworów (obiekt z Cieszyna nie ma jedynie podwojonego dolnego otworu), D-kształtne okienko zadęciowe, „falisty” kształt rury zewnętrznej, jak również elementy ozdobne – nacięcia przy górnej krawędzi okienka zadęciowego oraz ornamentowana pierścieniami stopa fletu, są zbliżone lub identyczne w budowie do elementów przedstawionych w ikonografii tego czasu. Nierozstrzygnięta przez ikonografię pozostaje kwestia niewielkich rozmiarów zabytku, choć istnienie instrumentów niewielkich rozmiarów potwierdza m.in. tablica zamieszczona w traktacie Praetoriusa.
Badania nad ikonografią prowadzono równolegle z poszukiwaniem analogicznych fletów w europejskich muzeach. Dotychczas potwierdzono istnienie tylko dwóch podobnych instrumentów, zdeponowanych w duńskim zamku Rosenborg w Kopenhadze. W żadnym z muzeów środkowoeuropejskich nie stwierdzono podobnego eksponatu.
Porównanie zabytku ze zbiorów Muzeum Śląska Cieszyńskiego z instrumentami z zamku Rosenborg w Kopenhadze
Christian IV, założyciel i budowniczy Rosenborgu, był królem Danii i Norwegii od 1588 roku. Koronowany został w 1596. Dzięki gruntownej edukacji doprowadził do rozkwitu swoje królestwo, m. in. poprzez zmianę i polepszenie warunków handlu. Do dzisiaj pozostaje on jednym z najbardziej popularnych królów w duńskiej historii. Władca zainteresowany był również sztuką (podobno szczególnie ukochał muzykę), rozbudował stolicę Danii, Kopenhagę. To za jego czasów powstały nowoczesne budynki i pałace, jak np. Børsen, Okrągła Wieża czy zamek Rosenborg. Budowlę tę wzniesiono w stylu niderlandzkiego renesansu, typowego dla duńskiej architektury XVII wieku12.
Rosenborg ma długą muzealną tradycję. Christian IV przechowywał tam m.in. swoją imponującą kolekcję broni, która została przewieziona do Rosenborgu z zamku Frederiksborg w 1658 r. W trakcie panowania kolejnych władców przewieziono tam insygnia koronne, kolekcję szkieł, porcelany oraz liczne dzieła sztuki.
12 Christian IV, Kongernes Samling, Rosenborg Castle, [WWW dokument] http://www.kongernessamling. dk/en/rosenborg/person/christian-iv/ [dostęp 16. 02. 2019].
6. „Vanité”, Simon Renard de Saint André, około 1650 r.
Zamek otwarto dla zwiedzających w roku 1838. W kolekcji znajdują się „dwa flety z rogu jednorożca”. W rzeczywistości są to dwa flety podłużne datowane na lata 1640–1674, wykonane z ciosu narwala. Można obejrzeć je w tzw. Zielonej Komnacie. Ich podobieństwo z zabytkiem z Cieszyna jest uderzające [il. 7].
7. Flety po dłużne 1.74 oraz 1.75 ze zbiorów zamku Rosenborg w Kopenhadze
8. Przykład fragmentu planów fletu 1.74
9. Nałożony na zdjęcie fletu z MŚC obrys wymodelowanego na podstawie dokumentacji fletu z narwala z zamku Rosenborg z Kopenhagi
Flet o numerze inwentarzowym 1.75 to flet podłużny z siedmioma otworami wierzchnimi oraz jednym otworem spodnim. Flet jest instrumentem jednoczęściowym, z przyklejoną na gwincie ozdobną końcówką składającą się z pierścieni. Ozdobny, nacięty w kości pierścień znajduje się również na ustniku fletu. W ustniku znajduje się hebanowy czop. Drugi z należących do kolekcji zamku Rosenborg instrumentów jest bardzo podobny. Posiada tę samą ilość otworów (7 wierzchnich oraz jeden spodni), składa się z jednej części, ozdobna nakrętka przyklejona jest do stopy instrumentu, zachował się też hebanowy czop.
W związku z faktem dużego podobieństwa pomiędzy zabytkami z Kopenhagi oraz zabytkiem z Cieszyna nawiązana została współpraca z przedstawicielami Muzeum Rosenborg. Materiały, które zostały udostępnione przez kustosza muzeum, Andreasa Grinde, zawierały bardzo dokładne pomiary instrumentów wykonane przez Ture Bergstroma, jak również szkice wykonane przez jednego z pierwszych badaczy kopenhaskich fletów – Freda Morgana [il. 8]. Informacje zawarte w materiałach pozwoliły na dokładniejsze porównanie fletu podłużnego z Muzeum Śląska Cieszyńskiego oraz instrumentów z Danii.
Na podstawie danych stworzono trójwymiarowe modele obu fletów. Na kolejnym etapie obrysy fletu cieszyńskiego zestawiono z widokami fletów duńskich, otrzymanych z modeli 3D. Okazało się, że po przeskalowaniu modelu fletu 1.75 do długości fletu cieszyńskiego, widoki pokryły się niemal idealnie [il. 9].
W celu bliższego przyjrzenia się instrumentom znajdującym się w Kopenhadze, jak również z powodu braku uszczegółowienia danych zawartych na szkicach instrumentów z Danii (w zakresie wymiarowania w obrębie ustnika czy informacji na temat czopu), 12 lutego 2018 r. miała miejsce wizyta w Muzeum Rosenborg w Kopenhadze w celu zeskanowania obu fletów ciosu narwala za pomocą skanera NEXT Engine. Za zgodą kuratora Muzeum, Andreasa Grinde, w trakcie skanowania poszczególnych instrumentów zaistniała możliwość pobrania próbek dźwięków.
Rekonstrukcja fletu z Muzeum Śląska Cieszyńskiego
W pierwszych założeniach opracowanie rekonstrukcji pierwotnego kształtu instrumentu miało zostać oparte o wykonanie skanu 3D z wykorzystaniem technologii MLT13 aktualnego stanu zachowania zabytku. Ze względu jednak na ograniczenia techniczne i technologiczne, które skutkowały błędem pomiarowym na poziomie 1–1,5mm, co w przypadku instrumentów muzycznych o tak małych gabarytach jest wielkością niedopuszczalną, zdecydowano się na wybór innego rozwiązania. Nie bez znaczenia był też fakt, że inwentaryzacji podlegałby flet już zdeformowany, a jego obecna geometria nie może być w pełni wyznacznikiem do odtworzenia pierwotnych kształtów.
Specjaliści z zakresu współczesnych metod inwentaryzacyjnych mogliby w tej sytuacji stwierdzić, że nie ma nic prostszego niż opracowanie modelu trójwymiarowego na podstawie dokumentacji fotograficznej, która została wykonana zaraz po odnalezieniu. By jednak skorzystać z technologii fotogrametrii14 bliskiego zasięgu należy pamiętać, aby zdjęcia były opracowane w poprawny sposób, m.in. poprzez
13 Multi-stripe Laser Technology – technika skanowania, w której pomiar jest wykonywany za pomocą światła laserowego, emitowanego w postaci kilku prążków, które przesuwają się po obiekcie. W efekcie jeden punkt mierzony jest kilkakrotnie, a wynik zostaje uśredniony. Sam pomiar oparty jest o zasadę triangulacji.
14 Technika budowania ze zdjęć fotograficznych chmury punktów, z których następnie powstają powierzchnie 3D (powierzchnie siatkowe – mesh). Pierwotnie została opracowana na potrzeby analizy powierzchni terenu z wykorzystaniem zdjęć lotniczych, ale wraz z rozwojem fotografii cyfrowej została szybko zaadaptowana do analizy obiektów znacznie mniejszych.
10ac. Rekonstrukcja fletu cieszyńskiego z ciosu mamuta, wymiarowanie otworów na palce oraz przekrój podłużny
brak kadrowania, umieszczenie skali na każdym zdjęciu, wykonanie fotografii przy stałej ogniskowej, wykonanie możliwie jak największej ilości ujęć w jednym położeniu skanowanego obiektu. Dokumentacja fotograficzna zabytku nie była jednak wykonana zgodnie z wymienionymi wyznacznikami, w związku z czym zdjęć nie można wykorzystać do opracowania modelu trójwymiarowego.
Ostatnią możliwością, jaka pozostała, było wykonanie modelu na bazie zdjęć fotograficznych, ale z wykorzystaniem geometrii wykreślnej. Na tej podstawie udało się skorygować skróty perspektywiczne, a także zmierzono się z tematem beczkowania15, które występuje niemal na wszystkich fotografiach. Metoda ta obarczona jest niestety dość wysokim błędem pomiarowym, dlatego też pomiary zostały wykonane na serii zdjęć, a wyniki uśrednione.
Wykonanie skanów fletów z zamku Rosenborg pozwoliło na zebranie maksymalnej ilości informacji na temat geometrii obiektów. Skanowanie laserowe jest
15 Zjawisko deformacji obrazu fotograficznego w postaci wybrzuszenia środkowej części obrazu.
dokładną metodą, wykorzystującą światło laserowe do badania odległości pomiędzy skanerem a danym punktem na powierzchni analizowanego obiektu. Wiązka nie wnika do wnętrza obiektu, z tego też powodu nie wykonano pomiaru rury wewnętrznej instrumentu. W Kopenhadze odbyły się także konsultacje dotyczące rekonstrukcji czopu fletu cieszyńskiego.
Możliwość rejestracji dźwięków instrumentów z Danii i porównania ich z dźwiękami z wydrukowanych po skanowaniu kopii fletu 1.75 z Rosenborgu stanowiły sposób na weryfikację metody rekonstrukcji, którą przyjęto w kontekście fletu z Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Wykonany wcześniej na podstawie planów i zdjęć model trójwymiarowy fletu duńskiego 1.75 został uzupełniony o dane, które zebrano w trakcie skanowania laserowego, a następnie wydrukowany w technologii SLS16. Dźwięki uzyskane z jego wydrukowanych kopii porównano z dźwiękami z oryginału.
Wynik pozwolił na zakończenie prac nad rekonstrukcją fletu cieszyńskiego. Ostatecznie model był hybrydą kilku składowych [il. 10a, b, c]. Kształt ustnika i ozdobnego zakończenia, wkręcanego na stopę fletu, nie uległy całkowitej deformacji, zatem wymiary tych elementów można było pobrać z oryginału. Wewnętrzną oraz zewnętrzną powierzchnię rury instrumentu, w odpowiednich proporcjach, zaczerpnięto z fletu duńskiego. Rozłożenie oraz wielkość otworów odczytano ze zdjęć fletu cieszyńskiego, wykonanych zaraz po jego odnalezieniu, a brakujący czop został wymodelowany w oparciu o zasady konstrukcji fletów podłużnych i konsultacje z Ture Berstromem, muzykologiem i budowniczym fletów historycznych.
Podsumowanie
Podobieństwo fletu cieszyńskiego do fletów z zamku w Rosenborgu sugeruje, iż nasz zabytek nie jest wytworem lokalnym, a importem, który znalazł się w Cieszynie w wyniku obecności przedstawicieli obcej narodowości, najprawdopodobniej duńskiej. Opierając się na analizach porównawczych, należy datować go na wiek XVII. Poszukując odpowiedzi na pytanie w jaki sposób kościany flecik trafił do Cieszyna, należy zwrócić uwagę na fakt, że wiek XVII to czas ciągłych przemarszów wojsk przez terytorium księstwa cieszyńskiego. W dziejach księstwa szczególnie intensywne w owym stuleciu są dwa okresy – wojna trzydziestoletnia oraz tzw. V wojna austriacko-turecka.
Dawniej instrumenty muzyczne pełniły w armii dwie zasadnicze role: pierwsza, praktyczna, miała usprawnić dowodzenie, druga miała uprzyjemnić trud życia codziennego żołnierzom. Fletu na polu bitwy użyli po raz pierwszy Szwajcarzy
6 SLS – Selective Laser Sintering – technika druku 3D polegająca na spiekaniu poliamidowego proszku z wykorzystaniem wiązki lasera. W komorze drukarki warstwa proszku jest przenoszona na pole robocze za pomocą wałka. Następnie wiązka lasera utwardza proszek w miejscu, gdzie znajduje się geometria, pozostawiając pozostałą część w sypkiej postaci. Technika ta pozwala na drukowanie elementów bez konieczności generowania dodatkowych podpór. Po zakończeniu drukowania element jest oczyszczany z pozostałego proszku i studzony. W trakcie studzenia możliwa jest deformacja geometrii, która w zależności od drukarki może wynosić około 3%.
podczas walk z Burgundczykami w roku 1476. Jego użycie w połączeniu z bębnem miało ułatwić komunikację pomiędzy oddziałami w ferworze walki17.
Bodaj najsłynniejszym przedstawieniem ikonograficznym żołnierza grającego na flecie jest obraz Piotra Bruegla Starszego Trzej Żołnierze (1568 rok)18. Wśród nielicznych XVII-wiecznych rycin, przedstawiających żołnierza grającego na flecie, wyróżnić należy tę, która znalazła się na angielskim druku ulotnym z okresu wojny trzydziestoletniej jako ilustracja do ballady Warlike Newes from the King of Denmark [il. 11], poświęconej królowi duńskiemu Chrystianowi IV, Ernestowi Mansfeldowi oraz przede wszystkim księciu Chrystianowi Brunszwickiemu19. Drzeworyt ten jest jedynym znanym przedstawieniem fajfra na służbie trzech wspomnianych wodzów. Interesujące, że wybitny czeski badacz wojny trzydziestoletniej, Radek Fukala, uznał, iż tekst ballady jest ironiczny wobec króla Chrystiana IV i jego sojuszników, podczas gdy David Paisey odnajduje w nim narrację sławiącą czyny trzech sprzymierzonych wodzów20.
Chrystian IV w trakcie wojny trzydziestoletniej walczył z cesarzem bez poparcia Rady Stanu, działania wojenne finansował ze swojego prywatnego majątku i zrekrutował swoją prywatną armię21. Chrystian IV i sprzymierzony z nim protestancki wódz Ernest Mansfeld prowadzili szeroki zaciąg w Rzeszy, w ich szeregach służyli również czescy emigranci po Białej Górze, także Szkoci i Anglicy22. Poddani
17 M. Brenet, M. Chardon, French Military Music in the Reign of Louis XIV, The Musical Quarterly 3, 1917, 3, s. 345; A. Powell, The Flute, New Haven 2002, s. 7–27; H. M. Fitzgibbon, The story of the flute, London 1914, s. 73–74.
18 Trzej tytułowi żołnierze to fajfer, dobosz i chorąży. Obraz obecnie należy do nowojorskiego muzeum sztuki Frick Collection.
19 D. Paisey, An Unrecorded English Broadside Ballad of 1626 in Český Šternberk, Print Quarterly 28, 2011, 3, s. 283, ryc. 169. Ballada przechowywana jest na zamku Šternberk, wchodzi w skład kolekcji hrabiego Zdeněka Sternberka, vide Sbirka Český Šternberk, sign. 73/69. Utwór Warlike Newes from the King of Denmark jest typowym przedstawicielem tzw. Broadside Ballads, a więc narracyjnych piosenek, szczególnie popularnych w XVI i XVII stuleciu w Anglii, traktujących o aktualnych wydarzeniach frapujących opinię publiczną. Śpiewano je w miejscach publicznych oraz rozpowszechniano w formie drukowanej, vide https://www.britannica.com/art/broadside-ballad [dostęp 20. 3.2019].
20 R. Fukala, Třicetiletá válka 1618–1648. I. díl 1618–1629. Pod vítězným praporem habsburské moci, Č. Budějovice 2018, s. 135, ryc. 107; David Paisey powstanie ballady poprzez analizę jej treści datuje pomiędzy początkiem roku 1626 a klęską Mansfelda pod Dessau w kwietniu tegoż roku. Istotny jest fakt, że w styczniu roku 1626 książę Brunszwicki pokonał jeden z regimentów Tilly’ego, sromotne klęski Mansfelda pod Dessau i Chrystiana IV pod Lutter am Barenberge dopiero miały nadejść, a zatem nie był to czas na negatywną ocenę trzech bohaterów angielskiej ballady, vide D. Paisey, An Unrecorded English Broadside Ballad, s. 283–284.
21 V. Mišaga, Dánský vpád do Slezska a na Moravu v letech 1626 až 1627, maszynopis pracy dyplomowej, Univerzita Karlova, Praha 2007, s. 28–29; J. V. Polišenský, Morava a vztahy mezi evropským východem a západem 1626–1627, Sborník prací Filozofické fakulty Brněnské University 8, 1961, s. 255; P. H. Wilson, Wojna trzydziestoletnia 1618–1648. Tragedia Europy, Oświęcim 2017, s. 379; P. D. Lockhart, Denmark in the Thirty Years’ War, 1618–1648. King Christian IV and the Decline of the Oldenburg State, Selinsgrove – London 1996, s. 125–130.
22 V. Mišaga, Dánský vpád do Slezska a na Moravu, s. 27, 41; Idem, Kristián IV, Mansfeld a vpád do Slezska a na Moravu. Vybrané kapitoly z dějin dánské fáze třicetileté války, maszynopis pracy doktorskiej, Univerzita Karlova, Praha 2014, s. 149–150; S. Murdoch, Britain, Denmark-Norway and the House of Stuart 1603–1660. A Diplomatic and Military Analysis, East Lothian 2003, s. 202.
11. Fajfer grający na flecie poprzecznym. Ilustracja do utworu „Warlike Newes from the King of Denmark”, 1626 r.
Chrystiana IV w królewskiej armii stanowili mniejszość, król z powodu braku poparcia Rady Stanu nie mógł wkroczyć na teren Cesarstwa na czele duńskich wojsk. Nie przeszkodziło to jednak Chrystianowi IV w przeprowadzeniu prywatnego zaciągu także na terenie Danii, przynajmniej dwa regimenty, uważane za elitarne, zwerbowane w ten sposób stanowiły część jego armii23.
Mansfeld wkroczył do Cieszyna 12 sierpnia 1626 roku, prędko jednak zostawiwszy w mieście niewielki garnizon, pociągnął na Górne Węgry24. Po rychłej śmierci Mansfelda i księcia Jana sasko-weimarskiego resztki armii z Węgier wycofał w grudniu przez przełęcz jabłonkowską królewski komisarz Joachim Mitzlaff. Cieszyn tym razem został zajęty przez regiment opawskiego szlachcica Mikołaja Rohra. Okupacja księstwa trwała do lipca roku 162725. Także w tej armii służyli poddani Chrystiana IV, rolla popisowa oficerów armii stacjonującej w księstwach opawskim i cieszyńskim, sporządzona latem roku 1627, zawiera zaledwie kilka duńskich nazwisk26. Duńczycy pojawili się w Cieszynie także w trakcie tzw. V wojny austriacko-tureckiej. Były to trzy pułki duńskiej armii, które tym razem jako wojska sojusznicze
23 P. D. Lockhart, Denmark in the Thirty Years’ War, s. 147, 127; Idem, Denmark 1513–1660. The Rise and Decline of a Renaissance Monarchy, New York 2007, s. 166; V. Mišaga, Dánský vpád do Slezska a na Moravu, s. 42.
24 G. Biermann, Geschichte des Herzogthums Teschen, Cieszyn 1863, s. 228–229.
25 R. Fukala, Dramat Europy. Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) a kraje korony czeskiej, Wrocław 2015, s. 200–205.
26 V. Mišaga, Dánský vpád do Slezska a na Moravu, s. 42, przyp. 133.
cesarza zmierzały w roku 1694 przez księstwo cieszyńskie na Węgry. Co interesujące, jak odnotował Aloys Kaufmann w Kronice miasta Cieszyna, pobyt ten nie był w szczególny sposób uciążliwy dla mieszkańców27.
Na terenie Europy Środkowej nie jest znany odpowiednik wczesnobarokowego fletu odnalezionego w kamienicy Konczakowskich, jednak jak już zostało to wspomniane, paralelne zabytki, wręcz bliźniacze dwa flety, odnaleźć można w muzeum na zamku Rosenborg, zbudowanym przez króla Chrystiana IV. Gdyby więc przyjąć, że także cieszyński flet pochodzi z terenów Królestwa Danii, można powiązać fakt jego znalezienia w Cieszynie z wydarzeniami wyżej opisanymi. A zatem ten unikalny artefakt może być materialnym śladem obecności poddanych króla Danii w księstwie cieszyńskim bądź to podczas okupacji, która trwała od sierpnia roku 1626 do lipca roku 1627, bądź podczas przemarszu na Węgry w roku 1694.
27 A. Kaufmann, Gedenkbuch der Stadt Teschen, t.1, ed. I. Buchholz-Johanek, J. Spyra, Cieszyn 2007, s. 268.