Music Forum
Johann Kaspar Kerll (1627-1693),
Missa In fletu solatium obsidiensis Viennensis
Autor: Arno Paduch
Po podbiciu Węgier Turcy osmańscy dotarli do bram Wiednia wywołując przerażenie w całej chrześcijańskiej Europie. 14 lipca 1683 roku rozpoczęli intensywne oblężenie miasta wykorzystując wspaniałe na owe czasy rozwiązania technologiczne i nie oszczędzając życia swoich żołnierzy. Mieszkańcy Wiednia bronili się najlepiej jak mogli, ale po kilku tygodniach w mieście zapanował nie tylko głód i choroby, ale również strach. Wkrótce stało się jasne, że nie będą w stanie sami powstrzymać Turków i wezwali pomoc. Sojusz chrześcijańskich armii liczących w sumie prawie 60 tysięcy żołnierzy potrzebował dwóch miesięcy, aby rozgromić Turków w bitwie pod Kahlenberg, co zakończyło oblężenie Wiednia.
Kompozytor Johann Kaspar Kerll przebywał w Wiedniu podczas oblężenia. Przytłoczony tym, co widział skomponował mszę Missa In fletu solatium obsidiensis Viennensis, która miała zapewnić „otuchę podczas oblężenia Wiednia”.
Arno Paduch
Foto: Musacchio & Ianniello
Johann Kaspar Kerll jest bardzo znanym siedemnastowiecznym kompozytorem. Wszystkie współczesne słowniki muzyki piszą o nim, jako o wybitnym kompozytorze utworów organowych. Są one dostępne w różnych nowych edycjach i często wykonywane na koncertach. Dlatego prawdopodobnie dużym zaskoczeniem dla wielu miłośników muzyki jest fakt, że ludzie żyjący w tamtych czasach cenili przede wszystkim sakralne utwory wokalne i muzykę kameralną Kerlla. Niniejsze nagranie ma przybliżyć szerszej grupie odbiorców nieznaną muzykę tego kompozytora.
Johann Kaspar Kerll urodził się w mieście Adorf w Vogtland 9 kwietnia 1627 roku. Wczesną edukację muzyczną otrzymał prawdopodobnie od swojego ojca, organisty i budowniczego organów Kaspara Kerlla. Rodzina pochodziła z miejscowości St Joachimsthal (Jáchymov) w Czechach, ale ze względu na to, że byli protestantami, musieli ja opuścić. Niezwykły talent Johanna Kaspara Kerlla zapewnił mu pozycję organisty na dworze arcyksięcia Leopolda Williama w Wiedniu, gdzie pobierał lekcje u nadwornego kapelmistrza (Hofkapellmeistera) Giovanni Valentini. Arcyksiążę wysłał go również do Rzymu, aby mógł uczyć się u Giacomo Carissimi. Jest możliwe, że tam Kerll spotkał Frescobaldiego.
Pierwszy znany utwór Kerlla został wydany właśnie w Rzymie, jako część dzieła Athanasiusa Kirchera Musurgia universalis (1650) dedykowanego arcyksięciu Leopoldowi Williamowi. Nie jest jasne, czy po ukończeniu studiów na dworze, Kerll udał się do Brukseli, gdzie arcyksiążę Leopold William przebywał od 1647 roku jako regent Niderlandów. Nie wiemy również, kiedy dokładnie przeszedł na wiarę katolicką, ale jest możliwe, że zmiana wiary była jednym z warunków postawionych przez arcyksięcia, które Kerll musiał spełnić, aby otrzymać stypendium i pozycję organisty.
27 lutego 1656 roku Kerll został drugim kapelmistrzem (vice-kapellmeister) na dworze Ferdynanda Marii, elektora Bawarskiego w Monachium. Miał asystować nadwornemu kapelmistrzowi (Hofkapellmeiser), którym był wtedy Giovanni Giacomo Porro. Niestety Porro od dłuższego czasu podupadał na zdrowiu i na początku września zmarł. 22 września Kerll otrzymał posadę Hofkapellmeistera.
Pomimo zniszczeń, jakie uczyniła wojna trzydziestoletnia, w Monachium przetrwała wspaniała orkiestra dworska (Hofkapelle), która pod dyrekcją Kerlla osiągnęła nowy poziom doskonałości. W styczniu 1657 roku wystawiono premierę L’Oronte, pierwszą z co najmniej czterech oper napisanych przez Kerlla. Niestety wszystkie zaginęły, tak samo jak dramaty napisane dla Jezuitów w Monachium oraz dodatkowe partie baletu, przedstawienia pastoralne i inne utwory.
Dzięki Kerllowi i jego orkiestrze w Monachium nastąpił ogromny wzrost popularności muzyki dworskiej, za co elektor bawarski nagrodził kompozytora tytułem i wieloma bonusami. Po występie orkiestry dworskiej na zgromadzeniu parlamentu w Regensburgu w 1664 roku Kerll otrzymał od cesarza Leopolda I tytuł szlachecki. Z okresu, gdy Kerll przebywał w Monachium przetrwały jedynie dwa uwierzytelnione utwory: Requiem w starym stylu i Delectus Sacrarum Cantionum – zbiór 26 koncertów sakralnych na różne głosy. Dwa z tych koncertów możemy posłuchać na tym CD.
Kerll zrezygnował z pozycji Hofkapellmeistera w 1673 roku i przeniósł się do Wiednia. Dokładny powód wyjazdu z Monachium nie jest znany, ale najbardziej prawdopodobne jest wyjaśnienie, jakie podaje Johann Mattheson w swoim słowniku biograficznym Grundlage einer Ehrenpforte (Fundament Łuku Triumfalnego – Hamburg 1740): „Uraza, zwłaszcza ze strony zagranicznych muzyków [Włochów grających w Hofkapelle] w końcu stała się zbyt trudna do wytrzymania”. Wydaje się, że na początku swojego pobytu w Wiedniu Kerll zarabiał na życie udzielając lekcji. W roku 1675 otrzymał od cesarza rentę, a w roku 1677 posadę organisty na dworze cesarskim.
W czasie, gdy Kerll mieszkał w Wieniu, miały miejsce dwa ważne wydarzenia, które wypłynęły na jego pracę twórczą. Pierwszym z nich była śmierć jego żony w Wiedniu podczas zarazy, która miała miejsce w roku 1679, kiedy Kerll był na wyjeździe w Pradze z dworem cesarskim. Drugie wydarzenie to oblężenie Wiednia przez Turków, które Kerll przeżył osobiście i które było inspiracją do stworzenia utworu Missa in fletu solatium obsidionis Viennensis (msza jako pocieszenie w czasie żałoby po oblężeniu Wiednia). Przytłaczające dźwięki odzwierciedlają potworności wojny, a ekstremalny chromatyzm w części „Amen” w Glorii i Credo był czymś niespotykanym w muzyce tamtych czasów.
Po wyzwoleniu Wiednia Kerll powrócił do Monachium. Oprócz dwóch publikacji nie mamy żadnych innych informacji na temat jego działalności w ostatnich latach życia. Zbiór Modulatio organica super Magnificat z 1686 roku, do którego kompozytor dołączył katalog utworów na pianino był dedykowany jednej z córek cesarza Leopolda – Marii Antoninie, księżniczce bawarskiej. Kerll skomponował te utwory kilka lat wcześniej, kiedy Maria Antonina zachorowała w czasie epidemii zarazy w Wiedniu, dlatego na pewno miały dla niej specjalne znaczenie.
Ostatnim dziełem opublikowanym przez Kerlla w 1689 roku był zbiór Hoc opus, hic labor. Missae sex a IV., V., VI. Vocibus… dedykowany cesarzowi Leopoldowi I. Składa się on z sześciu mszy na cztery do sześciu głosów. Wydaje się, że jest to rodzaj muzycznego testamentu, ponieważ każda z pięciu pierwszych mszy, w tym Missa in fletu solatium, jest związana z jakimś wydarzeniem w jego życiu. Kerll skomponował szósty utwór, Requiem na swój własny pogrzeb. Kerll zmarł w Monachium 13 lutego 1693 roku i został pochowany 3 dni później w krypcie w opactwie Augustyńskim.
Twórczość Kerlla miała ogromny wpływ na kolejne pokolenia. Jego uczniami byli Agostino Steffani, Franz Xaver Anton Murschhauser i najmłodszy syn Kerlla Hans Christoph. Chociaż nie ma dowodu na to, że uczyli się u niego Johann Pachelbel, Johann Joseph Fux lub Georg Reutter starszy, wpływ Kerlla na ich twórczość jest oczywisty. Jego muzyka była inspiracją dla innych również dzięki temu, że w całych Niemczech dostępne były kopie jego utworów. Wymienienie wszystkich bibliotek, w których można obecnie znaleźć utwory Kerlla lub w których katalogach widnieją tytuły jego zaginionych dzieł wykracza poza ramy tego artykułu. W tym miejscu warto jednak wspomnieć kilka interesujących faktów.
4 września 1680 roku przed wyjazdem z Halle Johann Philipp Krieger przekazał kościołowi Marktkirche zbiór ponad 50 utworów wokalnych, w tym Angelorum esca skomponowany przez Kerlla. Jest możliwe, że młody Handel grał ten utwór w Halle pod kierownictwem swojego nauczyciela Friedricha Zachowa. Zbiór utworów na organy napisany ręcznie przez Handla (niestety obecnie uznany za zaginiony) również zawierał kompozycje Kerlla, a Canzona napisana przez Kerlla została wykorzystana przez Handla w chórze „Egypt was glad” w oratorium Izrael w Egipcie. Dodatkowo utwory Kerlla znalazły się rzekomo pośród utworów, które Johann Sebastian Bach kopiował w świetle księżyca jako chłopiec w Ohrdruf i które jego brat Johann Christoph zabronił mu wykorzystywać. Chociaż często poddaje się w wątpliwość prawdziwość tej historii, C.P.E. Bach wspomina, że Kerll był jednym z kompozytorów, który miał wpływ na twórczość jego ojca. Zarówno Johann Sebastian Bach jak i jego następca Georg Harrer wykorzystali Missa superba Kerlla, która stała się częścią repertuaru chóru świętego Tomasza w Lipsku najpóźniej w momencie, gdy kantorem został Johann Schelle (1676-1701). Msze Kerlla były na liście wydawcy Breitkopf jeszcze w 1764 roku.
Kyrie Christe Kyrie
Gloria
Agnus Dei
Credo
Sanctus, Osanna, Benedictus, Osanna
About Arno Paduch and his Rosemuller Ensamble
Photo: Mathias Marx.
Arno Paduch studied musicology in Frankfurt am Main, and cornetto and historical performance practice at the Schola Cantorum of Basel. He regularly performs with such well-known early music ensembles in Germany. In addition to concertising throughout Europe, he was participated in numerous European radio and television productions, as well as over 80 CD recordings. He has thaught cornetto and chamber music in the early music department of the Leipzig Conservarory since 1992, and has published various articles in noted learned journals. In 1995 he founded the Johann Rosenmüller Ensemble, named after the famous german composer Johann Rosenmüller, who worked in Venice from 1658 until 1682 as „maestro di coro“ at the Ospedale della Pieta. The focus of the ensemble’s efforts is the performance of little-known music from the 17th and 18th centuries. Great importance is attched to historically accurate performances wich are based on a careful study of the historical sources and are played on copies of period instruments. From 2015 to 2018 Arno Paduch was the artistic director of the Festival „Dalheimer Sommer“ in northern Germany. Since 2018 he is the President of the International-Heinrich-Schütz-Society.
The Johann Rosenmüller Ensemble was founded in 1995 by Arno Paduch. Since then, it has given several very well-received concerts in Germany, including performances at the Handel Festival in Halle/ Saale, the Heinrich Schütz Festivals in Bad Köstritz and Weissenfels, the Middle German Radio Summer of Music, the Weserbergland Music Festival, the Bach-Tage Leipzig, the Festival for Early Music in Zywiec, Poland and in Switzerland.
The ensemble is named after the most important German composer of the generation between Heinrich Schütz and Johann Sebastian Bach, Johann Rosenmüller, whose contemporaries regarded him as the „alpha et omega musicorum”. The focus of the ensemble’s efforts is the performance of little-known music from the 17th and 18th centuries. Great importance is attched to historically accurate performances wich are based on a careful study of the historical sources and are played on copies of period instruments.
The repertoire comprises solo sonatas and motets with basso continuo, polychoral music in the Venetian style, and the cantatas of Johann Sebastian Bach and Georg Philipp Telemann.
The Johann Rosenmüller Ensemble recorded some well-received for Christophorus an Rondeau.
Discography
Johann Rosenmüller: Deutsche geistliche Konzerte
Christophorus CHR 77419
Johann Kaspar Kerll: Missa in fletu solatium obsidionis Viennensis
Christophorus CHR 77249
Albrecht von Brandenburg und die Reformation
Christophorus CHR 77254
Johann Pachelbel: Geistliche Festmusik
Christophorus CHR 77257
Sebastian Knüpfer – Thomaskantor: Geistliche Konzerte
Christophorus CHR 77276
Andreas Hammerschmidt: Geistliche Vokalmusik
in Zusammenarbeit mit dem Knabenchor Hannover
Rondeau Production ROP 7001 – Ausgezeichnet mit dem Echo Klassikpreis
Den Trailer zu dieser CD finden Sie im Internet unter:
Coronatio Solemnissima – Die Krönung Kaiser Leopolds I. (1658)
Christophorus CHR 77283
Michael Praetorius: Michaelisvesper
in Zusammenarbeit mit dem Knabenchor Hannover
Rondeau Production ROP 7007
Den Trailer zu dieser CD finden Sie im Internet unter:
Johann Rosenmüller: Venezianische Abendmusik
Christophorus CHR 77333
Davon ich singen und sagen will – Eine musikalische Hommage an Martin Luther
in Zusammenarbeit mit dem Bachchor Siegen
Gerth Medien 939435
Den Trailer zu dieser CD finden Sie im Internet unter:
Michael Altenburg:”Gaudium Christianum” – Festmusik zur Reformationsfeier 1617
in Zusammenarbeit mit dem Kammerchor Bad Homburg
Christophorus CHR 77363
Johann Rosenmüller: Marienvesper
in Zusammenarbeit mit dem Knabenchor Hannover
Rondeau Production ROP 7007
Daniel Bollius: Johannesoratorium „Rapresentatio harmonics”
Weltersteinspielung
Christophorus CHR 77389
Georg Philipp Telemann:”Ein’ feste Burg ist unser Gott” – Festliche Kantaten zur Reformations
in Zusammenarbeit mit dem Kammerchor Bad Homburg
Christophorus CHR 77405
Verleih uns Frieden – Musik zum Dreißigjährigen Krieg
Christophorus CHR 77424
Georg Philipp Telemann – Ein’ feste Burg ist unser Gott
Festliche Kantaten zum Reformationstag und Michaelisfest
in Zusammenarbeit mit dem Kammerchor Bad Homburg
Christophorus CHR 77405
Machet die Tore weit
Weihnachtsmusik an der Thomaskirche
Werke von Knüpfer, Schelle, Horn & Kuhnau
in Zusammenarbeit mit dem Kammerchor Bad Homburg
Christophorus CHR 77449